Zarząd sukcesyjny przedsiębiorstwem osoby fizycznej
W dniu 25 listopada 2018 r. weszła w życie ustawa o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej. Stanowi ona przede wszystkim zbiór regulacji niezbędnych dla płynnej kontynuacji działalności wykonywanej wcześniej przez zmarłego przedsiębiorcę – osobę fizyczną po jej śmierci, do czasu ustalenia następców prawnych przedsiębiorcy i rozstrzygnięcia o dalszych losach przedsiębiorstwa. Ustawa reguluje w związku z tym zasady tymczasowego zarządzania przedsiębiorstwem po śmierci przedsiębiorcy, który wykonywał we własnym imieniu działalność gospodarczą na podstawie wpisu do CEIDG, oraz kontynuowania działalności gospodarczej wykonywanej z wykorzystaniem tego przedsiębiorstwa. Działalność prowadzona indywidualnie przez osoby fizyczne jest obecnie najczęściej wybieraną formą wykonywania działalności gospodarczej w Polsce, potwierdzają to m.in. dane z rejestru REGON. Statystyki dotyczące prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce wskazują – w samym 2016 r. jednoosobowa firma była wybierana przez ponad 80% osób rozpoczynających działalność gospodarczą. Jak wskazują badania, zaprzestanie prowadzenia danego przedsiębiorstwa następuje często już w drugim pokoleniu, ponadto z badań wynika, że aż 70% firm rodzinnych nie przechodzi w ręce kolejnego pokolenia.
Sukcesja przedsiębiorstwa osoby fizycznej do dnia 25 listopada 2018 r.
W dotychczasowym stanie prawnym istniały pewne instrumenty prawne pozwalające na tworzenie i realizację planów sukcesji przedsiębiorstw. Jak jednak pokazują analizy – większość przedsiębiorców nie sporządzała takich planów, pozostawiając nierozwiązanym problem sukcesji przedsiębiorstwa. W wielu przypadkach konieczna stawała się likwidacja w momencie śmierci przedsiębiorcy czy też innych zdarzeń uniemożliwiających ich dalsze funkcjonowanie (jak np. poważna choroba). Do 25 listopada 2018 r., czyli do dnia wejścia w życie nowej ustawy, wraz ze śmiercią przedsiębiorcy de facto kończył się byt prawny prowadzonego przez niego przedsiębiorstwa jako „organizmu gospodarczego”. Wiązało się z szeregiem problemów dotyczących sfery prawa prywatnego i publicznego, które w praktyce uniemożliwiały lub znacząco utrudniały kontynuację czy wznowienie działalności przedsiębiorstwa przez następców prawnych przedsiębiorcy. Ustawodawca chcąc unormować tę kwestię postanowił „ubrać ją” w ramy prawne tworząc ustawę o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej.
Nowa ustawa wprowadza pojęcie – przedsiębiorstwo w spadku
Ustawodawca w nowym akcie prawnym posłużył się znaną prawu definicją przedsiębiorstwa z art. 551 Kodeksu cywilnego. Zgodnie z brzmieniem nowej ustawy, do przedsiębiorstwa w spadku zaliczane są składniki niematerialne i materialne, przeznaczone do wykonywania działalności gospodarczej, nabyte przez zarządcę sukcesyjnego w ramach zarządu sukcesyjnego albo przez osobę uprawnioną, dokonującą czynności zachowawczych w okresie od chwili śmierci przedsiębiorcy do dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego albo wygaśnięcia uprawnienia do powołania zarządcy sukcesyjnego. Składniki te wejdą do wyodrębnionej masy majątkowej – przedsiębiorstwa w spadku, nie zaś w częściach do majątku każdego z następców prawnych przedsiębiorcy czy małżonka przedsiębiorcy. Dzięki temu w okresie zarządu sukcesyjnego zachowana zostanie integralność przedsiębiorstwa. Ustawa zawiera rozwiązania, które umożliwią skorzystanie z instytucji zarządu sukcesyjnego również w stosunku do spółek cywilnych. Kodeks cywilny zawiera w art. 872 regulację pozwalającą spadkobiercom wspólnika na wejście do spółki. Wymaga to jednak odpowiedniego zastrzeżenia (w umowie spółki albo w uchwale wspólników) oraz wskazania przez spadkobierców jednej osoby, która będzie wykonywała ich prawa.
Zarządca sukcesyjny i proces jego ustanowienia
Do ustanowienia zarządu sukcesyjnego konieczne jest:
- Powołanie zarządcy sukcesyjnego.
- Zgoda osoby powołanej na zarządcę sukcesyjnego na pełnienie tej funkcji.
- Dokonanie wpisu do CEIDG.
Zarządcą sukcesyjnym może być jedynie osoba wyposażona w pełną zdolność do czynności prawnych oraz pełnię praw publicznych. Funkcji zarządcy sukcesyjnego nie może pełnić osoba, wobec której prawomocnie orzeczono zakaz prowadzenia działalności gospodarczej. Podstawowym sposobem ustanowienia zarządu sukcesyjnego jest powołanie zarządcy sukcesyjnego przez przedsiębiorcę za życia i dokonanie stosownego wpisu w CEIDG. Przedsiębiorca może powołać zarządcę sukcesyjnego w następujący sposób:
- Może określoną osobę wskazać do pełnienia funkcji zarządcy sukcesyjnego.
- Może zastrzec, że wskazany prokurent stanie się zarządcą sukcesyjnym.
Ustanowienie i odwołanie zarządcy, jak również wyrażenie przez niego zgody na pełnienie funkcji oraz wskazanie prokurenta do jej pełnienia winny zostać dokonane w formie pisemnej pod rygorem nieważności. Ustanowienie zarządcy sukcesyjnego po śmierci przedsiębiorcy wymaga formy aktu notarialnego, w tym wypadku wpis do CEIDG będzie miał charakter konstytutywny. Zarządca sukcesyjny będzie mógł być powołany niezależnie od tego, czy przedsiębiorca przed śmiercią zawiesił działalność gospodarczą. Jednakże do ustanowienia zarządu sukcesyjnego przeszkodę stanowi uprzednie ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy (por. art. 59 ust. 1 pkt 5 ustawy), natomiast informacja podlega wpisowi do CEIDG – przekazują ją sądy upadłościowe. Jeżeli przedsiębiorca powoła za życia zarządcę sukcesyjnego, zarząd sukcesyjny zostanie, co do zasady, ustanowiony z chwilą śmierci przedsiębiorcy. Ustawa jednak przewiduje w tym zakresie wyjątki, np. w sytuacji uznania przedsiębiorcy za zmarłego. Zarządca sukcesyjny może również zostać powołany po śmierci osoby fizycznej, jednak legitymację do jego powołania mają jedynie wskazane w art. 12 ustawy, a mianowicie:
1) Małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku.
2) Spadkobierca ustawowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek.
3) Spadkobierca testamentowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek, albo zapisobierca windykacyjny, który przyjął zapis windykacyjny, jeżeli zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje mu udział w przedsiębiorstwie w spadku.
Zgodnie z art. 12 ust. 3 ustawy, do powołania zarządcy sukcesyjnego wymagana jest zgoda osób, którym łącznie przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku większy niż 85/100. Niezwłocznie po ustanowieniu zarządu sukcesyjnego zarządca jest zobowiązany sporządzić i złożyć przed notariuszem wykaz inwentarza przedsiębiorstwa w spadku (art. 28 ust. 1 ustawy). Do wykazu inwentarza przedsiębiorstwa w spadku w zakresie nieuregulowanym w ustawie stosowane będą przepisy o wykazie inwentarza spadku, a zatem art. 10311 § 1 i 2 oraz art. 10312 k.c., a także art. 6363 § 2 k.p.c. Wykaz będzie objęty protokołem sporządzonym przez notariusza. W wykazie powinny zostać z należytą starannością ujawnione przedmioty należące do przedsiębiorstwa w spadku, z podaniem ich wartości według stanu i cen z chwili otwarcia spadku, a także długi spadkowe związane z działalnością gospodarczą zmarłego przedsiębiorcy i ich wysokość według stanu z chwili śmierci przedsiębiorcy (art. 10311 § 3 K.c.).
Komu przysługują prawa do przedsiębiorstwa w spadku?
W rozumieniu ustawy właścicielem przedsiębiorstwa w spadku jest przede wszystkim osoba, która nabyła prawo do przedsiębiorstwa w spadku na skutek powołania do spadku, czyli spadkobierca ustawowy albo testamentowy przedsiębiorcy. Są to m.in. osoby wymienione w art. 12 i 14 Ustawy:
– Spadkobierca i zapisobierca windykacyjny,
– Małżonek przedsiębiorcy,
– Nabywca udziału w przedsiębiorstwie.
Osoby działające w na rachunek przedsiębiorstwa przy wykonywaniu czynności zachowawczych (najczęściej są nimi osoby wymienione w art. 14 ustawy) ponoszą odpowiedzialność za szkodę wywołaną działaniem w złej wierze (art. 16 ustawy).
Wykonywanie zarządu sukcesyjnego – prowadzenie przedsiębiorstwa w spadku
Zarząd sukcesyjny jest centralną instytucją prawną, która została utworzona w niniejszej ustawie. Stanowi ona tymczasowy zarząd przedsiębiorstwem po śmierci jego właściciela czy inaczej – prowadzenie przedsiębiorstwa w spadku. Skutki czynności zarządcy sukcesyjnego następują bezpośrednio w majątku właścicieli przedsiębiorstwa w spadku. W zakresie prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku zarządca sukcesyjny nie działa zatem we własnym imieniu w rozumieniu art. 431 k.c. i w rozumieniu ustawy prawo przedsiębiorców. Występowanie przez zarządcę sukcesyjnego formalnie w imieniu własnym nie zmienia tej kwalifikacji. W sprawach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku zarządca sukcesyjny posługuje się dotychczasową firmą przedsiębiorcy z dodatkowym oznaczeniem „w spadku”, natomiast zarządca sukcesyjny będzie miał prawo posługiwania się imieniem i nazwiskiem przedsiębiorcy bez konieczności uzyskiwania odrębnej zgody spadkobierców, co stanowi novum w stosunku do dotychczasowych reguł prawa firmowego. W przeciwieństwie do prokury zarząd sukcesyjny obejmuje nie tylko umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku, ale także zobowiązanie do prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku (art. 18). Zarządca w praktyce będzie zajmował się wszystkimi bieżącymi sprawami związanymi z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku. Ograniczeniem jego kompetencji będzie jednak wymóg uzyskania zgody właścicieli spadku na dokonanie czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu, takich jak np. zbycie nieruchomości lub środków trwałych należących do przedsiębiorstwa w spadku. Zarząd sukcesyjny nie będzie mógł być przeniesiony. Zarządca sukcesyjny będzie jednak mógł, podobnie jak prokurent, ustanowić pełnomocnika do poszczególnej czynności lub pewnego rodzaju czynności (art. 19. Z uwagi na bezpieczeństwo osób trzecich zarządu sukcesyjnego (podobnie jak prokury) nie można ograniczyć ze skutkiem wobec osób trzecich (art. 20). Zarządca sukcesyjny może także pozywać i być pozywany w sprawach wynikających z zarządu sukcesyjnego (por. art. 935 § 1 k.p.c. in fine). Zarządcy sukcesyjnemu została zatem przyznana formalna legitymacja procesowa. Będzie on działał w postępowaniu we własnym imieniu, ale na rzecz właścicieli przedsiębiorstwa w spadku – to oni pozostaną stroną w znaczeniu materialnym.
Kompetencje zarządcy sukcesyjnego
Przepisy dotyczące statusu zarządcy sukcesyjnego wynikające z ustawy, wskazują, że zarządca sukcesyjny nie ponosi osobistej odpowiedzialności za zobowiązania zaciągnięte w sprawach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku. Odpowiedzialność ta obciąża bezpośrednich „beneficjentów” działań zarządcy sukcesyjnego – właścicieli przedsiębiorstwa w spadku. Zarządca sukcesyjny ponosi jednak odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną na skutek nienależytego wykonywania obowiązków. Co do kwestii kompetencji zarządcy, to wykonuje prawa i obowiązki zmarłego przedsiębiorcy wynikające z prowadzonej przez niego działalności gospodarczej oraz prawa i obowiązki w sprawach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku. Mogą one wynikać przede wszystkim z czynności prawnych i innych zdarzeń wywołujących skutki w sferze prawa cywilnego (np. polubowne rozstrzygnięcia uzgodnione pomiędzy stronami w trakcie trwania odpowiednich postępowań o charakterze pozasądowym) oraz z przepisów prawa, np. z ustawy o prawach konsumenta. Zarządca sukcesyjny będzie wykonywał także obowiązki o charakterze publicznoprawnym, które są związane z działalnością gospodarczą i pozostają aktualne mimo śmierci przedsiębiorcy albo powstały później. Na zasadach określonych w ustawie (art. 36 i nast.) zarządca sukcesyjny może również wykonywać prawa i obowiązki wynikające z koncesji, zezwoleń, licencji, zgód i pozwoleń, jak również złożyć wniosek o zmianę wpisu we właściwym rejestrze, dzięki czemu nie zostanie z niego wykreślony przedsiębiorca. W zakresie nieuregulowanym w ustawie (np. w zakresie kontroli, kar administracyjnych i innych sankcji, jakie mogą być nakładane na przedsiębiorców) do prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku w spadku będą stosowane przepisy ustawy z dnia 6 marca 2018 r. prawo przedsiębiorców, a także przepisy ustaw odrębnych regulujących wykonywanie działalności gospodarczej. Bardzo ważne jest również uregulowanie kwestii wypłaty wynagrodzenia właścicielom przedsiębiorstwa. Będą mieli prawo żądać podziału i wypłaty całości zysku z upływem roku od dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego i z końcem każdego kolejnego roku za rok poprzedni. Wypłacie podlega zysk pomniejszony o należności publicznoprawne (np. zaliczkę na podatek dochodowy, VAT) i niepokryte straty. Zysk – w odpowiednich częściach – wypłaca zarządca sukcesyjny. Niezwłocznie po wygaśnięciu zarządu sukcesyjnego osoba, która pełniła funkcję zarządcy sukcesyjnego w chwili wygaśnięcia zarządu, ma obowiązek wydać przedsiębiorstwo w spadku jego właścicielom, a jeżeli zarząd wygasł przed uprawomocnieniem się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowaniem aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydaniem europejskiego poświadczenia spadkowego – osobie, która przyjęła spadek. Jeżeli nie ma takiej osoby – ostatni zarządca sukcesyjny powinien złożyć do sądu wniosek o zabezpieczenie spadku. Zakończenie pełnienia funkcji przez zarządcę sukcesyjnego będzie następowało w określonych przypadkach:
- odwołanie zarządcy sukcesyjnego,
- rezygnacja zarządcy sukcesyjnego z tej funkcji,
- śmierć zarządcy sukcesyjnego,
- utrata przez zarządcę sukcesyjnego pełnej zdolności do czynności prawnych (całkowite albo częściowe ubezwłasnowolnienie),
- uprawomocnienie się orzeczenia o zakazie prowadzenia działalności gospodarczej przez zarządcę sukcesyjnego (art. 8 ust. 2 ustawy).
Gdy którakolwiek z tych okoliczności zajdzie przed śmiercią przedsiębiorcy, a przedsiębiorca nie powoła kolejnego zarządcy sukcesyjnego ani zarządcy podstawionego, z chwilą śmierci przedsiębiorcy nie zostanie ustanowiony zarząd sukcesyjny, nawet jeżeli w chwili śmierci przedsiębiorcy będzie ujawniony w CEIDG zarządca sukcesyjny.
Zmiany w innych ustawach
Wprowadzenie do obrotu prawnego instytucji zarządcy sukcesyjnego wiąże się również ze zmianą innych ustaw oraz dostosowaniem istniejących regulacji prawnych do wymogów nowej ustawy, w taki sposób, aby było możliwe pełne jej wykorzystanie. Dotyczy to m.in. Kodeksu postępowania cywilnego – Na wniosek zarządcy sukcesyjnego lub na wniosek drugiej strony sąd postanowi podjąć postępowanie z udziałem zarządcy sukcesyjnego, jeżeli postępowanie dotyczy spraw wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa zmarłej strony objętego zarządem sukcesyjnym, dotyczy to również postępowania egzekucyjnego – dodano możliwość podjęcia postępowania egzekucyjnego z udziałem zarządcy sukcesyjnego w zakresie, w jakim dotyczy ono praw i obowiązków wynikających z działalności gospodarczej. W zakresie prawa administracyjnego zmiany dotyczą przede wszystkim wprowadzenia możliwości posługiwania się oznaczeniami zmarłego przedsiębiorcy po jego śmierci, umożliwienia korzystania z jego firmy – imienia i nazwiska. Od chwili wejścia w życie nowej ustawy, w przypadku śmierci osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą na podstawie wpisu do CEIDG istnieje możliwość posługiwania się decyzjami administracyjnymi dotyczącymi przedsiębiorstwa spadkodawcy – koncesjami, licencjami, zezwoleniami, co w znacznym stopniu przyczyni się usprawnienia sukcesji przedsiębiorstw. Bardzo ważne zmiany dotyczą również prawa pracy. Wprowadzono nowe regulacje, zgodnie z którymi umowy o pracę nie wygasają w razie ustanowienia zarządu sukcesyjnego z chwilą śmierci pracodawcy. W takim przypadku umowy o pracę z pracownikami wygasają z dniem wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego, chyba że przed tym dniem nastąpiło przejęcie pracownika przez nowego pracodawcę na zasadach określonych w art. 231K.p. Oczywiście, umowy o pracę mogą wygasnąć wcześniej na ogólnych zasadach, np. z upływem okresu, na jaki zostały zawarte czy wskutek wypowiedzenia. Ustawa przewiduje, że umowy o pracę z pracownikami wygasają z upływem 30 dni od dnia śmierci pracodawcy, chyba że przed upływem tego okresu zostanie zawarte pisemne porozumienie o kontynuacji stosunku pracy z pracownikiem.
Podsumowanie
Do czasu wejścia w życie ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej, nie było możliwe uzyskanie pełnej płynności w zakresie sukcesji przedsiębiorstwa prowadzonego przez osobę fizyczną. Zmiany, które wprowadza ustawa z dnia Ustawa z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej mają na celu zmianę tego stanu, usprawniając przede wszystkim prawo obrotu gospodarczego oraz umożliwiając pełniejsze wykorzystanie konstytucyjnie zagwarantowanej zasady swobody podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej. Praktyka zweryfikuje wprowadzone przez ustawodawcę zmiany, pokazując, czy spełniają one wymagania przedsiębiorców oraz czy są one aktualne w obecnej sytuacji rynkowej. Wprowadzenie tych regulacji wydaje się dobrym krokiem w kierunku wzmocnienia gospodarstw rodzinnych oraz sukcesji ważnych dla gospodarki narodowej inicjatyw gospodarczych tworzonych przez osoby fizyczne.
Comments are closed.